Rouwen zonder woorden. Rauwe rouw bij kinderen 

Daantje is mijn nieuwe grote vriendin.

Daantje is 4 jaar en is één van de ‘blijste’ – grappig woord maar het is gewoon zo – meisjes die ik ken. Als haar ogen mij aankijken verdwijn ik in een gebied waar het fijn, vrolijk en vooral heel eerlijk is. Daar waar ik als 4-jarige op mijn eerste kleuterapportje “Karen kletst teveel” had staan is Daantje een meisje dat zonder woorden het meeste kan zeggen. En zonder woorden verovert zij alle harten om haar heen. Daantje kan niet praten, althans niet met veel woorden. Daantje is geboren met een chromosomale ‘afwijking’ waardoor er niets vanzelfsprekends meer is aan dingen die vanzelfsprekend zijn in de ‘normale’ ontwikkeling van een kind.

Ik leerde Daantje kennen kort nadat haar opa – opa Bertus – op 18 april j.l. overleed na een periode van heel veel paniek, stress en angst in de gezinnen rondom opa Bertus. Hij overleed aan het Covid-19 virus en dus kon er geen sprake zijn van ‘goed afscheid nemen’, en dat is een understatement. Het ouderlijk huis – waar opa en oma nog zeer vitaal en gezond gezellig rondom alle kinderen en kleinkinderen leefden – werd ‘besmet gebied’ en een soort ‘aquarium’ voor de kinderen en kleinkinderen die alleen middels ‘handcontact op het raam’ en ‘kushandjes door de lucht’ verbinding met elkaar konden zoeken. Opa ziek, oma werd ook ziek en er ontstond een afschuwelijke situatie waarin niemand échts iets kon doen. Paniek, stress, onvermogen en ‘alles willen doen’…dát voelden de drie dochters en hun partners naar eigen zeggen in die periode. Dus krijgen de kleinkinderen dit mee, en dan is het dus goed om ze betrekken bij de oorzaak van deze gevoelens om te kunnen duiden waarom hun ouders zo van slag zijn.

Opa overlijdt en oma herstelt. Er zijn diepe wonden die geheeld moeten worden. Bij alleen de volwassenen? Nee natuurlijk niet, in deze familie zijn drie kinderen en zeven kleinkinderen die allemaal op hun eigen manier ‘overleven’ in deze zo hectische en verdrietige periode. Die allemaal voelen dat het ‘niet veilig is’ en dat er ‘iets heel ergs gaat gebeuren’. Hoe gaan kinderen daar dan eigenlijk mee om tijdens de periode na overlijden en welke rituelen helpen hen om ‘goed afscheid’ te nemen terwijl er werkelijk niets goed is aan welk afscheid dan ook? Om te kunnen horen, voelen en bedenken wat deze kinderen nodig hebben is er tijd nodig om met ze te spreken, te spelen of te tekenen bijvoorbeeld. Dat is één van de redenen waarom ik altijd adviseer om zoveel mogelijk tijd te nemen om een afscheidsbijeenkomst – de uitvaart – voor te bereiden. Dat geeft de rust en ruimte om te ontdekken wat iedereen – en zeker kleinkinderen – nodig heeft om goed afscheid te nemen als er een nare periode achter hen ligt is, en dat is heel waardevol.

In dit gezin zijn kleinkinderen in verschillende leeftijden – Steijn (15), Jurre (14), Karsten (10), Lasse (10), Bob (8), Sam (6) en mijn vriendinnetje Daantje (4). Als ik de kinderen ontmoet is opa Bertus inmiddels weer thuis en ligt hij in zijn eigen vertrouwde ‘werkplaats’ opgebaard boven de ‘smeerput’ en te midden van zijn gereedschap, banden en olieblikken. In de loop van de dagen wordt het een plek waar familie, vrienden en buren in en uit lopen om nog even bij Bertus te zijn en om afscheid te nemen. Dat doet alle betrokken – veelal volwassenen – goed.

Maar hoe doen kinderen dit?

Halverwege de week ontstond er de zorg of het wel goed ging met de kinderen en werd ik gevraagd of ik daar iets mee kon en wilde doen. Natuurlijk, daar ben ik immers voor? Ik sprak op een zonnige middag af en nam mijn hond Boekel mee – en een lekke voetbal – want mijn plan was om te gaan voetballen met ze en Boekel is een dijk van een keeper. Als spelende vroeg ik bijna argeloos hoe het met hen ging, wat ze ervan vonden en of ze konden aangeven hoe ze zich voelden. Afhankelijk van de leeftijd en de (emotionele) woordenschat kwamen daar goudeerlijke antwoorden uit waaruit bleek dat het merendeel en op een ‘gezonde kindmanier’ mee om kon gaan. Verdrietig, intens verdrietig toen ze voor de eerste keer opa zagen liggen in zijn werkplaats, om daarna iedere dag iets minder verdrietig te zijn omdat het ‘al een beetje went’.

”Jammer dat we niet meer met opa naar FC Twente kunnen”, en “hoe moet het nu met oma dan?” zijn de uitspraken die ik zoal hoorde. Om kort daarna gewoon weer met elkaar na een potje voetbal, lachend en stoeiend met elkaar te verdwijnen in de speelcomputer die nu natuurlijk wat extra lang gebruikt mag worden. Dit is wat kinderen over het algemeen zo goed doen…eerlijk zijn in het uiten van gevoelens, verdrietig zijn, intens kunnen huilen om vervolgens weer over te kunnen gaan naar de orde van het moment…het mag er allemaal zijn van ons volwassenen en we stimuleren kinderen in het uiten van die gevoelens en zijn blij ‘als het eruit komt’. Maar wat als je niet kunt praten of je gevoelens kunt uiten? Gaat het dan niet goed met je. Geldt dat alleen voor kinderen of ook voor volwassenen? Ik kan op deze plek daar veel over ‘roepen’ maar wil me eigenlijk beperken tot wat ik om me heen zie gebeuren.

In dit gezin zijn Steijn en Daantje niet de beste praters. Steijn omdat hij de woorden niet zo goed kan vinden en ‘geen prater is’ en Daantje omdat zij de woorden niet kan vinden simpelweg ‘omdat ze niet kan praten’. Beiden communiceren op een andere manier. Minder helder voor de omgeving maar voor wie langer kijkt en voelt niet minder duidelijk. Daantje is heel duidelijk in het uiten van haar verdriet, ze klom de eerste dagen op schoot bij degene die naast opa bij de kist zat en schoof steeds de witte wollige plaid die opa ‘warm’ moest houden over zijn zo koude handen….hij kon dan wel dood zijn maar de zorg om hem was net zo groot als de zorg om haar toen hij nog leefde….ik werd geraakt door de intensiteit van dit gebaar en de gedrevenheid waarmee dit kleine meisje dit keer op keer deed. Ze gaf aan heel verdrietig te zijn door met haar wijsvinger een streepje vanuit haar oog naar haar wang te trekken, het gebaar van een rollende traan…..

Daantje kan goed ‘vertellen’ wat ze voelt, kijkt je daarbij indringend aan en als dat dan gedaan is gaat ze op zoek naar een bal of haar fietsje… Steijn is vierdejaars Mavo-student in een ‘lastige leeftijd’. Niet omdat hij lastig is maar omdat er in die ontwikkelingsfase emotioneel en hormonaal al zoveel gebeurt waardoor de impact van een overlijden groot is. En al helemaal als jouw opa jouw allergrootste vriend is. En dat was zo voor Steijn. Zijn hoofd ontwikkelt een eindeloos aantal vragen waarover nagedacht kan en moet worden. Grote vraagstukken als “cremeren of begraven?” en alle gevoelens die daarbij opkomen, en een antwoord op de vraag “wat gebeurt er met de ziel van opa?” is best een lastige en zeker niet eenvoudig om te geven. Aan hem vraag ik hoe het in zijn hoofd en hart is- als 15-jarige- en dat het voor mij ‘leerzaam’ is als hij mij daarover wil vertellen. Ik merk aan mezelf dat het mij oprecht boeit hoe kinderen omgaan met zoiets natuurlijks als afscheid nemen van een opa. Want – hoe pijnlijk ook – afscheid nemen van je opa is als eerste ‘confrontatie met de dood‘ het meest natuurlijk, hoe raar dat ook klinkt misschien. Ik stel vragen en al snel wordt duidelijk dat Steijn ‘iets’ nodig heeft om te kunnen bewaren als aandenken aan opa. Een klein plukje haar en een vingerafdruk, verweven met die van hemzelf zal voor hem veel waarde hebben geeft hij aan als ik de mogelijkheden met hem bespreek. Natuurlijk zitten we diezelfde middag met alle kinderen rondom opa om afdrukken van zijn vinger te maken. Opa Bertus lag dus met ‘vette’ vingers in zijn kist en niemand die het wist.

Nu – na bijna twee maanden – heeft Daantje een prachtig ritueel ontwikkeld. Opa Bertus – altijd bij haar doordat ze het dankkaartje altijd dichtbij heeft – moet soms even bij haar zijn. Het gebaar voor opa Bertus is het gebaar ‘hond’ uit het gebarenwoordenboek zijnde omdat opa altijd een hond had – Cora – en dus werd opa Bertus opa Cora met het ‘hondengebaar’ erbij. Als Daantje verdrietig is of de foto van opa Cora bij zich wil hebben maakt ze dus het ‘hondengebaar’ en geeft ze toe aan haar gevoel, ze koestert en kust de foto en soms rolt er dan zomaar een traan over haar wang….om niet lang daarna weer op zoek te gaan naar de de bal of het fietsje om mee te spelen. Het gaat goed met Daantje! Vooral omdat ze op momenten dat ze ‘niet-ok’ is daar volledig ‘ok’ mee is. En volgens mij is dat de kunst van rouwen.

Steijn is in deze voor hem zo verdrietige tijd geslaagd voor zijn middelbare schoolexamen. “BAM, Steijn geslaagd voor mavo en door naar Havo4 ?!” schrijft zijn moeder mij in een app als dit goede nieuws bekend is. En toch is Steijn niet blij, zit veel op zijn kamer en door alle genomen maatregelen in deze ‘nieuwe werkelijkheid’ is het samenzijn met vrienden minimaal. Steijn zet zijn gevoelens om in tekeningen, niet zomaar maar digitaal…uit zijn digitale pen komt ‘zomaar’ een waarheidsgetrouw portret van opa Bertus. Zonder woorden, zonder voor ons herkenbare uitingen creëert Steijn – vanuit zijn hart – een prachtig aandenken aan zijn zo geliefde opa. En dat is niet zomaar klaar, zeker niet als ieder streepje perfect moet zijn en dat mág… want ieder streepje is een onderdeel van de manier waarop Steijn zijn verdriet ‘een plaatje’ geeft… Het gaat goed met Steijn. Vooral omdat hij op zijn eigen wijze een prachtige weg gevonden heeft om zijn verdriet een ‘gezicht’ te geven.

Er is dus geen goed of fout in het proces van rouwen. Vooral hierin geldt dat iedereen het op zijn of haar eigen-wijze doet. Erover praten kan helpen maar hoeft niet. Er zijn zoveel andere manieren om te rouwen en er is wel een begin maar zelden een ‘einde’ aan het verdriet om degene die je mist, en volgens mij hoeft dat ook niet. Gelukkig zie ik bijna altijd dat mensen leren dat gelukkig zijn met wat er wel is samen kan gaan met verdrietig zijn om wat er niet meer is en dat mag de rest van je leven…dat hoeft niet ‘over’ te gaan. Want is het niet zo dat rouw een vorm van liefde is?

Het hele verhaal over dit afscheid lees je in de blog die ik hierover schreef “Het ‘Corona-sticker’ eraf halen…!” (zie https://hofuitvaartzorg.nl/de-corona-sticker-eraf-halen/)